Aktualności

Zdjęcie Artykułu

Historia samorządu terytorialnego w Polsce sięga jeszcze I Rzeczpospolitej

23-05-2019

Polskie tradycje samorządowe oparte na uzyskiwanych przez społeczności lokalne prawach miejskich oraz prawie ziemskim sięgają czasów średniowiecza. W treści Konstytucji 3 Maja (1791r.) zawarto ordynację miejską oraz prawo o sejmikach. Ordynacja miejska ustaliła możliwość wybierania w miastach królewskich burmistrzów i wójtów stojących na czele zorganizowanych społeczności.

 

Kiedy Polska utraciła niepodległość poszczególne jej części zostały objęte prawami obowiązującymi na obszarach państw uczestniczących w rozbiorach. W zaborze pruskim wprowadzono trójstopniowy podział administracyjny. Samorząd istniał wtedy na poziomie gminy, powiatu  oraz prowincji. W Królestwie Kongresowym, samorząd terytorialny funkcjonował w bardzo ograniczonym zakresie. Na terenach objętych monarchią Habsburgów miasta posiadały silne instytucje samorządowe, na terenach wiejskich samorząd praktycznie nie istniał. Po 1867 roku obszar objęty zaborem austriackim został objęty szerokimi swobodami narodowymi i obywatelskimi. Jednak zarówno poziom jak i zakres przyznawanych swobód był regulowany przepisami państw zaborców.

O polskim wymiarze samorządu terytorialnego mówić możemy dopiero od czasu odzyskania niepodległości w 1918r. Wtedy to ziemie trzech zaborów radykalnie różniących się poziomem i potencjałem rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturowego, zostały połączone w jednym organizmie II Rzeczypospolitej.

Jednym z ważniejszych wyzwań dla nowego państwa była pełna integracja wszystkich części Polski. Konstytucja Marcowa z 1921 roku wprowadziła na terenie całego kraju trójstopniowy podział administracyjny według modelu wyodrębniającego gminy miejskie i wiejskie, powiaty oraz województwa. Ważnym aspektem wprowadzanych zmian była decentralizacja samorządu. 23 marca 1933 roku przyjęto tzw. ustawę scaleniową. Wyłączona z niej była największa metropolia kraju - Warszawa, oraz struktury powiatowe na Śląsku, który na mocy „Statutu Organicznego” z 15 lipca 1920 roku został województwem autonomicznym.

Kompetencje ustawodawcze samorządu śląskiego były bardzo szerokie. Do tworzenia prawa powołany został jednoizbowy Sejm Śląski, który nie posiadał jedynie kompetencji z zakresu polityki zagranicznej i wojskowej. Konstytucja kwietniowa z 23 kwietnia 1935 roku podtrzymała trójszczeblowy podział na województwa, powiaty i gminy.

Nowością zapisaną w Konstytucji, o czym mówił artykuł 75 ustawy zasadniczej, była możliwość tworzenia związków celowych jednostek samorządu w celu wykonywania zadań szczególnych. W Polsce lat trzydziestych istniały 264 powiaty (w tym 23 grodzkie), 611 gmin miejskich, 3195 gmin wiejskich oraz ponad 40 tys. gromad będących jednostkami pomocniczymi gmin wiejskich. Funkcjonowanie i rozwój polskich samorządów zostały przerwane agresją hitlerowskich Niemiec na Polskę i wybuchem w 1939 roku II wojny światowej.

W latach 1939-1945 na okupowanych terenach, w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego utworzono ramowe władze państwowe (delegatury Rządu) na szczeblach: wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Ze względu na konspiracyjny charakter swojego funkcjonowania nie mogły posiadać znamion organów samorządowych a wybitnie charakter centralistyczny. Były one przygotowane do objęcia władzy po odzyskaniu niepodległości.

W odrodzonej Rzeczypospolitej wolne wybory miały otworzyć również nowy etap w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego. Niestety wcielenie wschodniej Polski do ZSRR nie pozwoliło tam na odbudowę samorządności i życia obywatelskiego. Podobnie było na ziemiach położonych na zachód od Bugu, gdzie w nowych granicach Polski została przez Stalina narzucona władza komunistów, których dominacja została ostatecznie utrwalona poprzez sfałszowanie wyborów parlamentarnych w styczniu 1947 roku.

Hasła przywrócenia zasad Konstytucji Marcowej wykorzystywane przez komunistów po 1944 roku były jedynie propagandowymi frazesami. Na wzór sowiecki wprowadzono w całym kraju wojewódzkie, powiatowe i gminne rady narodowe, które początkowo obsadzane były na zasadzie politycznej kooptacji – bez przeprowadzania wyborów.

W następnych dekadach PRL, aż do 1990 roku, nigdy nie odbyły się wolne i nieskrępowane wybory ani do parlamentu ani do tzw. „rad narodowych”. Mimo funkcjonowania w obiegu urzędniczym i propagandowym pojęć takich jak „samorząd terytorialny” w PRL samorządność nie istniała. Tylko dopełnieniem tego stanu rzeczy była ustawa z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.

Do 1950 roku podział administracyjny obejmował 14 województw. W tym też roku wyodrębniono 3 kolejne a miasta Warszawa i Łódź uzyskały status województw. W 1957 roku wyodrębniono kolejno Kraków, Wrocław i Poznań. W roku 1975 utworzono 49 województw i zniesiono powiaty. Taki stan rzeczy obowiązywał aż do narodzin III Rzeczypospolitej.

 

 

 

 

 

 

 

Samorząd w Polsce po 1989 roku

 

Dopiero odzyskanie suwerenności po 1989 roku i likwidacja systemu komunistycznego pozwoliły

na stopniową odbudowę polskiej samorządności. Pracami parlamentarnymi nad pakietem reformy samorządowej kierował Jerzy Regulski, który następnie,  jako pełnomocnik rządu ds. reformy samorządu terytorialnego, koordynował od 1990 wprowadzanie  jej w życie. W 1990 r. uchwalono ustawę wprowadzającą samorząd gminny. W maju 1990 roku odbyły się wybory samorządowe – pierwsze wolne wybory w Polsce od lat 30. XX wieku. Przeprowadzono  je 27 maja 1990 r. Pierwsze wolne wybory Prezydenta RP w grudniu 1990 r.

i w pełni wolne wybory parlamentarne w 1991 r. stały się potwierdzeniem demokratycznych przemian w Polsce. Ustawa z 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym przywracała utworzonym jednostkom samorządu terytorialnego prawa zlikwidowane wcześniej przez władzę komunistyczną. W latach 1990-1998 funkcjonował dwuszczeblowy podział administracyjny kraju – administracja państwowa na poziomie województw

i samorządowa na poziomie gmin. Samorząd terytorialny w latach 90-tych uzyskał podmiotowość prawną oraz znaczną niezależność ekonomiczną. W kwietniu 1993 r., Polska jako  jeden z nielicznych krajów w całości ratyfikowała Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (ang. European Charter of Local Self-government). Opisuje ona pojęcie samorządu lokalnego, jako prawo i zdolność społeczności lokalnych, w granicach określonych prawem, do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność

i w interesie ich mieszkańców. Karta ta to zbiór ogólnych zasad i postanowień dotyczących funkcjonowania samorządu terytorialnego zobowiązujących państwa wchodzące do Rady Europy, do ich przestrzegania. Propaguje ideę samorządu lokalnego, jako głównego elementu demokracji. Karta przy podziale zadań i kompetencji pomiędzy poszczególne szczeble administracji wprowadza zasadę subsydiarności, w myśl której odpowiedzialność i kompetencje w sprawach publicznych powinny mieć przede wszystkim te organy władzy, które znajdują się najbliżej obywateli, a tylko w realizacji zadania przekraczające możliwości gmin powinny być

w gestii wyższych szczebli administracji publicznej. 

 

Pełnomocnik rządu Hanny Suchockiej do spraw reformy administracji publicznej Michał Kulesza zaproponował projekt zmiany podziału administracyjnego kraju, odziedziczonego po PRL. Pilotażowy program zakładał scedowanie kompetencji z poziomu centralnego na poziom lokalny, utworzenie powiatów oraz zmniejszenie liczby województw. Prace nad tym projektem zostały  jednak wstrzymane przez koalicję SLD-PSL, która objęła władzę w 1993 roku. 1 stycznia 1994 r. uruchomiono  jedynie program pilotażowy (powiatowy), czyli dobrowolne przejmowanie dodatkowych zadań przez samorządy największych polskich miast. Na udział w nim zdecydowało się 44 spośród 46 wytypowanych miast. Program miał między innymi przećwiczyć sprawność samorządów przed ewentualnym wprowadzeniem samorządowych powiatów.

Przyjęta w kwietniu 1997 roku, Konstytucja RP uznała za naczelną zasadę ustroju Rzeczypospolitej Polskiej, zasadę samorządności terytorialnej i decentralizacji władzy. Rozdział VII Konstytucji (w całości) jest poświęcony samorządowi terytorialnemu. Wymienia m.in. zasady samodzielności, subsydiarności

i domniemania kompetencji. Same zaś organy samorządu, poddane zostają nadzorowi co do prawomocności

(a nie celowości), sprawowanemu przez wojewodę, Prezesa Rady Ministrów oraz Regionalną Izbę Obrachunkową (finanse).

Rangę samorządów i samorządności we współczesnej Polsce podkreśla fakt że dopiero kolejny - VIII Rozdział poświecony jest Sądom i Trybunałom.

Nowe otwarcie nastąpiło dopiero w roku 1998, kiedy premier Jerzy Buzek wspierany przez koalicję

AWS-UW doprowadził do przywrócenia samorządności na szczeblach powiatowym i wojewódzkim. Reforma administracji publicznej weszła w życie 1 stycznia 1999 roku. Liczbę województw zmniejszono z 49 do 16. Wydzielono ponad 300 powiatów. Większość miast, które straciły status miast wojewódzkich, weszły do grupy powiatów grodzkich, czyli miast na prawach powiatu. Efektem zmian było ograniczenie roli wojewody na rzecz marszałka województwa i samorządu wojewódzkiego. Część obiektów dotąd będąca w gestii wojewody, przeszła pod zarząd poszczególnych samorządów. Wraz z ich przekazaniem, stopniowo przekazywano także narzędzia ich finansowania, w postaci: udziału w podatku dochodowym, udziału w podatku od osób prawnych, dotacji

i subwencji. Dla upamiętnienia pierwszych po II wojnie światowej wolnych wyborów samorządowych z 1990 roku, w czerwcu 2000 r. Sejm RP ustanowił 27 maja Dniem Samorządu Terytorialnego. Dwa lata później parlament przyjął ustawę, zgodnie z którą wprowadzono bezpośrednie wybory wójtów, burmistrzów oraz prezydentów miast. Podstawowym aktem mocującym samorząd terytorialny w obowiązującym w Polsce ustroju prawnym jest Konstytucja RP. Obrany model samorządu ma charakter samorządu korporacyjnego. Jest to rozwiązanie silnie akcentujące rolę społeczności lokalnej reprezentującej konkretne, wyodrębnione terytorium. Samorząd wykonuje również zadania z zakresu władzy publicznej powierzone w ramach decentralizacji działalności państwa.

 

Podkreślenie znaczenia polskiej samorządności w 20-tą rocznicę przywrócenia samorządów powiatowych i wojewódzkich, podejmowanie tematyki społeczeństwa obywatelskiego i szerzenie wartości demokratycznych, szczególnie poprzez wzbudzanie zainteresowania młodzieży wiedzą o samorządzie, przyczynia się do lepszego przygotowania młodych ludzi do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym w przyszłości oraz utrwalaniu tożsamości regionów.*

Artur Rumiński

 

*Opracowano na podstawie treści wydawnictwa: Samorząd Terytorialny - historia, funkcje, przestrzeń dla aktywnych obywateli

Federacja Regionalnych Związków Gmin i Powiatów RP, ul. Mikołajska 4, 31-027 Kraków, www.centrum.krakow.pl

 

 

Kalendarium samorządowe:

XVIII wiek

• 24 marca 1791r. – ustanowienie prawa o sejmikach

• 18 kwietnia 1791r. – Ustawa o miastach królewskich

XX wiek

• 17 marca 1921r. – Konstytucja Marcowa (wprowadzenie na terenie całego kraju trójstopniowego podziału

administracyjnego tworzącego gminy miejskie i wiejskie, powiaty i województwa)

 

• 23 marca 1933r. – wprowadzenie w życie ustawy scaleniowej

• 23 kwietnia 1935r. – Konstytucja Kwietniowa (określenie struktury samorządu terytorialnego, podtrzymanie

trójszczeblowego podziału na województwa, powiaty i gminy

 

• 20 marca 1950r. – ustawa o terenowych organach jednolitej władzy państwowej

• 28 maja 1975r. – nowy podział administracyjny kraju: likwidacja powiatów, utworzenie 49 województw

• 8 marca 1990r. – ustawa o samorządzie gminnym oraz ustalenie ordynacji wyborczej do rad gmin

• 27 maja 1990r. – pierwsze wolne wybory do rad gmin

• 17 października 1992r. – Mała Konstytucja

• kwiecień 1993r. – Polska ratyfikowała Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego

• 2 kwietnia 1997r. – uchwalenie Konstytucji RP uznającej zasadę samorządności terytorialnej

i decentralizacji władzy za naczelną zasadę ustroju RP

 

• 5 czerwca 1988r. – wejście w życie przepisów ustaw o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim

• 11 października 1998r. – wybory samorządowe według nowych zasad uwzględniających przepisy ustaw

składających się na tzw. reformę samorządową

• 1 stycznia 1999r. – wejście w życie reformy administracji publicznej

• czerwiec 2000r. – ustanowienie 27 maja Dniem Samorządu Terytorialnego

• 20 czerwca 2002r. – ustawa o bezpośrednim wyborze wójtów, burmistrzów i prezydentów miast

 

Powrót